شناسایی پهنه‌های مستعد توسعه میان‌افزا در نواحی نا کارآمد مراکز شهرها (نمونه موردی: منطقه یک اصفهان)

شناسایی پهنه‌های مستعد توسعه میان‌افزا در نواحی نا کارآمد مراکز شهرها (نمونه موردی: منطقه یک اصفهان)

چکیده

     بخش زیادی از مراکز شهرهای کشور ما را نواحی فرسوده و ناکارآمد تشکیل داده­اند. استفاده بهینه از این نواحی می­تواند منجر به تجدید حیات مراکز شهرها شود. توسعه­ میان­افزا که بخش اساسی انگاره رشد هوشمند شهری است، راهکاری عملی برای توسعه زمین­های خالی و متروکه داخل مناطق شهری است. چگونگی شناسایی پهنه­های مستعد بارگذاری این نوع توسعه از جمله دغدغه­های برنامه­ریزان در سال­های اخیر بوده­است. لذا هدف از این پژوهش تعیین معیارها و شاخص­های مناسب برای شناسایی پهنه­های مستعد توسعه­ میان­افزا در نواحی مرکزی شهرها است. در پژوهش حاضر ابتدا با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی معیارها و شاخص‌های شناسایی پهنه­های مستعد توسعه میان­افزا در مراکز شهرها مشخص شده­اند. این معیارها شامل سه معیار سطح برخورداری از امکانات و تسهیلات شهری، دسترسی به شبکه­های حمل و نقل (شامل دو زیر معیار دسترسی به شبکه­های ارتباطی و دسترسی به ایستگاه­های حمل و نقل عمومی) و دسترسی به تأسیسات زیربنایی موجود ( شامل سه زیر معیار دسترسی به شبکه­های آبرسانی، دسترسی به شبکه­های جمع­آوری فاضلاب و دسترسی به شبکه­های انتقال گاز) است. سپس این معیارها در منطقه یک شهرداری اصفهان که دارای حدود 6/27 درصد نواحی فرسوده و حدود 9 درصد زمین­های رها شده­ شهری است، با روش­های تاپسیس، تحلیل سلسله­مراتبی و تحلیل مکانی و با به­کارگیری نرم­افزارهای Arc GIS، Water Gem, EPANETو Sewer Cad، اولویت­بندی و تلفیق شده و پهنه­های دارای قابلیت توسعه تعیین گردیدند. شناسایی پهنه­های مستعد توسعه در این منطقه می­تواند فرصت مناسبی را برای توسعه­ زمین­های رها شده­ در درون خود ایجاد کند و از این طریق به توسعه­ نواحی فرسوده­ و ناکارآمد مرکزی و جلوگیری ازگسترش پراکنده­ شهر اصفهان، کمک نماید. نتایج به­دست آمده نشان می­دهد که، بخش­های شرقی، جنوبی و قسمتی از بخش مرکزی منطقه یک اصفهان که شامل محلات درب کوشک، عباس­آباد، خلجا، صائب و شاهزاده­ابراهیم هستند، بیشترین پهنه­های مستعد توسعه­ میان­افزا را دارند.

واژه‌های کلیدی: نواحی ناکارآمد، توسعه­ میان­افزا، پهنه­های مستعد توسعه ، تحلیل­گر مکانی

1- مقدمه

1-1- طرح مسأله

رشد روز افزون جمعیت در شهرهای بزرگ، منجر به گسترش شهر به سمت پیرامون آن و از بین رفتن زمین­های کشاورزی و اکوسیستم­های طبیعی اطراف شهرها شده­است. این در حالی است که زمین­های زیادی در درون شهر رها شده و از روند توسعه باز مانده و موجب ناکارآمدی و فرسودگی نواحی مرکزی شهرها شده­اند. این زمین­ها به سبب استقرار در درون شهرها و بهره­مندی از تأسیسات و تجهیزات زیر­بنایی و دسترسی مناسب به مراکزخدماتی و تسهیلات شهری می­توانند فرصت­های بالقوه­ای برای مدیریت و برنامه­ریزی مناسب شهری و همچنین ابزاری مفید برای تحقق توسعه پایدار باشند (5 (Kälberer, 2005:. منطقه یک اصفهان به عنوان بخشی از ناحیه مرکزی شهر اصفهان، دارای سهم بالای سطوح قابل بازیافت است که می­توانند فرصت مناسبی برای تأمین کمبودهای خدماتی و رفع مشکلات موجود ایجاد کنند (مهندسین مشاور باوند-1 1382: 43). از طرفی، توسعه­ میان­افزا که بخش اساسی انگاره رشد هوشمند شهری است، راهکاری عملی برای جلوگیری از گسترش کالبدی شهر در زمین­های توسعه نیافته­ پیرامون شهری و توسعه زمین­های خالی و متروکه­ داخل مناطق شهری است که می­تواند به احیا و تجدید حیات شهری کمک نماید. (EPA, 1999:2) بر این اساس مسأله اصلی این پژوهش این است که پهنه­های مستعد توسعه­ میان­افزا در مراکز شهری (از جمله منطقه یک اصفهان) کدامند؟ و با توجه به این مسأله اساسی، این سؤال مطرح می­شود که با کدام شاخص­ها و معیارها می­توان پهنه­های مستعد توسعه­ میان­افزا در نواحی مراکز شهرها را شناسایی کرد؟

1-2- اهمیت و ضرورت

گسترش کالبدی شهرها علی­رغم وجود زمین­های آماده ساخت و ساز در میان نواحی ساخته شده، باعث افزایش هزینه حمل ونقل شهری، افزایش هزینه نگهداری تأسیسات زیربنایی و افزایش سرانه­ هزینه­ خدمات رسانی در هرمترمربع می­شود. رها ماندن زمین­های شهری و گسترش پراکنده شهرها در حالی صورت می­گیرد که درصد زیادی از خانواده­های با درآمد کم و متوسط، در تأمین مسکن مورد نیاز خود به علت گرانی بیش از حد قیمت زمین عاجزند (اردشیری، 1378). منطقه یک شهرداری اصفهان، یکی از مناطق مرکزی شهر اصفهان است که 810 هکتار وسعت دارد. آمارنامه سال 1391 شهر اصفهان نشان می­دهد که 6/27 درصد از کل منطقه شامل بافت­های فرسوده است. همچنین بررسی کاربری­های این منطقه حاکی از آن است که حدود 9 درصد آن را زمین­های رها شده شهری تشکیل داده­اند. وجود این زمین­ها و افزایش روز افزون آن­ها علاوه بر این که به امنیت اجتماعی شهر آسیب می­رساند، از نظر اقتصادی نیز مقرون به صرفه نیست و به مرور زمان می­تواند موجب گسترش پراکنده شهر اصفهان شود. وجود این زمین­ها درحال حاضر به عنوان نقاط ضعف نواحی مرکزی شهر محسوب می­شود؛ اما با شناسایی پهنه­های مستعد توسعه­ میان­افزا در این محدوده، می­توان از ضعف­های موجود به عنوان فرصت­های رشد و توسعه­ در نواحی مرکزی و ناکارآمد شهرها (از جمله منطقه یک اصفهان)، استفاده کرد و بدین طریق ازگسترش پراکنده شهرها جلوگیری کرده و به احیاء و توسعه­ مراکز شهری کمک نمود.

1-3- اهداف

هدف اصلی این پژوهش، شناسایی پهنه­های مستعد" توسعه­ میان­افزای" شهری در نواحی مرکزی شهر اصفهان (منطقه یک شهرداری اصفهان) است. همچنین هدف عملیاتی این پژوهش، تعیین معیارها و شاخص­های مناسب برای شناسایی پهنه­های مستعد توسعه­ میان­افزا در نواحی مرکزی شهرها است.

1-4- پیشینه پژوهش

مفهوم توسعه­ میان­افزا برای اولین بار در سال 1979 توسط انجمن املاک و مستغلات آمریکا رسماً تعریف و در راستای اهداف اقتصادی به کار گرفته­شد (Hudnu,2001:1). این نوع توسعه که ابتدا با هدف توسعه اقتصادی شهرها تعریف و تبیین شده، پس از درآمیختن با مفاهیم توسعه­ پایدار در کنفرانس برانتلند در سال 1989، به لحاظ سایر شاخص­های کالبدی، اجتماعی، زیست­محیطی و ... هم اهمیت پیدا کرده است (شریفیان، 1389).

با توجه به نکات فوق، تاکنون مطالعات متعددی در زمینه­ توسعه­ میان­افزا، در داخل و خارج از کشور انجام شده­است که برخی از آن­ها به طور ویژه­ای شاخص­های شناسایی زمین­های رها شده به منظور توسعه را معرفی نموده­اند. به عنوان مثال مرکز مطالعات و تحقیقات واشنگتن، دسترسی به ایستگاه‌های حمل و نقل، وجود مراکز فعالیت ودسترسی به مناطق دارای کاربری مختلط را از جمله معیارهای مهم در شناسایی نواحی مناسب برای بارگذاری توسعه­ میان­افزا معرفی کرده ­است (MRSC,1997)[1]. در سال 2010 ویلسون در مطالعه­ای با استفاده از توسعه­ میان­افزا راهکارهایی را برای استفاده­ مجدد از زمین­های رها شده در یکی از محدوده­­های صنعتی شهر تورنتو ارائه داد. این معیارها شامل معیارهای زیست محیطی، مکانی، قانونی، مالی و قابلیت فروش ساختمان­ها بوده­است (Wilson,2010:57).

علاوه بر مباحث پژوهشی می­توان به تجارب طرح‌های توسعه میان­افزا برای شهرهای دنور[2]، پرتلند[3]، دانیابیچ[4]، ویندسور[5] و ردوود[6] اشاره کرد. در همه­ موارد ذکر شده توسعه­ میان­افزا، بدون داشتن نگاهی کلان به شهر و بررسی ضرورت توسعه بر اساس روند گسترش شهر و همچنین بدون شناسایی پهنه­های مستعد توسعه صورت گرفته و معرفی معیارها بر مبنای شناسایی و انتخاب زمین­های رها شده در محدوده­ای کوچک مقیاس بوده­است؛ هرچند تا کنون مطالعات چندانی در زمینه شناسایی پهنه­های مستعد توسعه در ایران صورت نگرفته و مطالعات انجام شده بر مبنای شناسایی معیارهای اولویت­بندی زمین­های رها شده بوده­است، لیکن در این زمینه می‌توان به پژوهش صورت گرفته توسط سعیدی رضوانی اشاره کرد. دراین پژوهش امکان­سنجی توسعه­ درون­زا به منظور ارائه راهکار جایگزین مسکن مهر انجام شده است. معیارهای کلی امکان‌سنجی اراضی با قابلیت مکان­گزینی رشد و توسعه­ درون­زا در این پژوهش، شامل ارزیابی متناسب با اراضی بایر و رها شده، ارزیابی متناسب با مجاورت با معابر و ارزیابی مطلوبیت مکانی در بهره­مندی از خدمات در شهر نطنز بوده­است (سعیدی رضوانی،1390).

1-5- سؤال‌ها و فرضیه‌ها

این پ‍ژوهش در راستای پاسخ‌گویی به مسأله اساسی زیر شکل گرفته­­است:

پهنه­های مستعد توسعه­ میان­افزا در نواحی مرکزی شهرها (از جمله منطقه یک اصفهان) کدامند؟

و با توجه به این مسأله اساسی، این سؤال مطرح می­شود که:

با کدام معیارها و شاخص­ها می­توان پهنه­های مستعد توسعه میان­افزا در نواحی مرکزی شهرها را شناسایی کرد؟

فرضیه مطرح شده بر اساس سؤال‌ اساسی فوق عبارت است از:

به نظر می­رسد بخش­های مرکزی و جنوبی (نزدیک به رودخانه) منطقه یک اصفهان، دارای بیشترین قابلیت توسعه­ میان­افزا، نسبت به سایر بخش­های آن باشند.

1-6- روش پژوهش

در این پژوهش در ابتدا با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، به معرفی راهکار توسعه­ میان­افزا پرداخته و سپس گردآوری اطلاعات مورد نیاز شامل داده­های آماری و نقشه­ها، از طریق مطالعات کتابخانه­ای و بررسی گزارش­های طرح­ تفصیلی به صورت فیش‌برداری انجام شده­است. علاوه بر این با مراجعه به سازمان­ها و ادارات مختلف نقشه­ها و اطلاعات مورد نظر جمع­آوری گردیده­اند. روش به­کارگرفته برای تحلیل داده­ها و تلفیق لایه­های اطلاعاتی مختلف بر اساس معیارهای تدوین شده و شناسایی پهنه­های مستعد توسعه­ میان­افزا در منطقه یک، روش همپوشانی لایه­های اطلاعاتی ( Spatial Analysis ) و با استفاده از ابزار Arc GIS بوده­است. از روش تاپسیس در اولویت­بندی سطوح برخورداری محلات منطقه یک بر اساس شاخص­های انتخابی،و در قابلیت سنجی تأسیسات زیربنایی از نرم­افزارهای Water Gem, EPANETو Sewer Cad بهره گرفته شده­است.

1-7- معرفی معیارها و زیرمعیارها

معیارهای در نظر گرفته شده با توجه به تعاریف راهکار توسعه­ میان­افزا برای شناسایی پهنه­های مستعد توسعه شامل سه دسته معیار کلی است. زیرمعیارهای آن با توجه به مبانی نظری پژوهش و محدودیت دسترسی به اطلاعات در بخش تأسیسات زیربنایی برای منطقه یک اصفهان انتخاب و سعی شده از اطلاعات موجود و در دسترس استفاده شود. این معیارها و زیرمعیارها در جدول شماره 1 آورده شده است. برای سنجش معیار "سطح برخورداری از امکانات وتسهیلات شهری" از سرانه کاربری­های شهری بهره گرفته شده­است. چگونگی انتخاب این معیارها در بخش مبانی نظری به طور کامل توضیح داده شده­است.

جدول 1: معیارها و زیرمعیارهای شناسایی پهنه­های مستعد توسعه میان­افزا در منطقه یک

مأخذ: نگارندگان

1-8- محدوده و قلمرو پژوهش

محدوده و قلمرو این پژوهش با توجه به مطالعه موردی، منطقه یک شهرداری اصفهان است. حد جنوبی این منطقه میدان انقلاب در مسیر زاینده رود تا پل وحید، حد شمالی میدان جمهوری اسلامی در مسیر خیابان فروغی تا فلکه شهدا، حد شرقی فلکه شهدا در مسیر خیابان چهارباغ تا میدان انقلاب و حد غربی پل وحید در مسیر اتوبان شهید خرازی – سه راه اشرفی اصفهانی- خیابان خرم تا میدان جمهوری اسلامی است (آمارنامه شهرداری اصفهان، 1391: 17). این محدوده با توجه به لزوم شناسایی پهنه­های مستعد توسعه­ میان افزا بر اساس طرح بازنگری تفصیلی مناطق شهری، تهیه شده توسط شرکت مهندسین مشاور باوند، مورد بررسی و شناخت قرار گرفته­است.

2- مفاهیم، دیدگاه‌ها و مبانی نظری

2-1- توسعه میان­افزا، راهکار استفاده از پتانسیل‌های درونی شهر

رویکرد توسعه میان­افزا با انگاره رشد هوشمند شهر (که از مؤلفه­های توسعه پایدار شهری است) در ارتباط مستقیم بوده و بخشی از اصول و راهکارهای آن به شمار می‌رود (رهنما، 1387: 53). فصل مشترک رشد هوشمند شهری و توسعه میان­افزا را می­توان چنین عنوان کرد که هر دو شیوه توسعه، روشی پیشنهادی برای اصلاح پراکندگی به شمار می­روند و توسعه میان­افزا به طور خاص در زمین­های بایر و دایر در میان محوطه­های ساخته شده اجرا می­شود. در توسعه میان­افزا به مانند رشد هوشمند، از بافت­های تاریخی محافظت می­شود و حمایت از این گونه بافت­ها نقش عمده­ای در این فرآیند دارد (شریفیان، 1389).

2-2- تعریف توسعه میان­افزا

توسط نویسندگان، نهادها، انجمن­ها و سایر منابعی که به موضوعات شهری می­پردازند، تعاریف متعددی برای توسعه میان­افزا ارایه شده­است. در یک جمع‌بندی از این منابع، تعریف زیر را در مورد توسعه میان­افزا می­توان ارایه کرد؛

توسعه میان­افزا عموماً به توسعه­ای گفته می­شود که شامل سه دسته فعالیت اصلی زیر به منظور استفاده از توان­های بالقوه شهر جهت توسعه درون­زای شهری در مقابل توسعه در نواحی پیرامونی شهر است:

ساختمان­سازی (مسکونی و غیر مسکونی) در زمین­های خالی و رها شده به ویژه در نواحی توسعه یافته شهری؛

توسعه مجدد نواحی قبلا ً ساخته شده با کاربری‌های نامناسب در وضع موجود مانند پارکینگ­ها، انبارها، کارخانه­ها و سایت­های قدیمی؛

توانبخشی یا توسعه ساختمان­های موجود برای سکونت یا سایر کابری­های جدید مانند توانبخشی بناهای تاریخی با تغییر کاربری آن­ها. (Wheele,2002).

2-3- تعیین ویژگی­های تأثیرگذار در انتخاب مکان توسعه میان­افزا

برای انتخاب یک قطعه زمین یا محدوده جهت توسعه میان­افزا ویژگی­های متعددی می­توان ذکر کرد. اما با توجه به تعریف "توسعه میان­افزا"، برای انتخاب این نوع سطوح سه ویژگی زیر در همه شرایط و وضعیت­ها نقش اصلی دارند:

ویژگی اول: وجود زمین­های خالی یا زمین­هایی که برای مدت طولانی کمتر مورد بهره­برداری قرار گرفته­اند (Falconer & Frank, 1990:137).

ویژگی دوم: وجود قطعه زمین­ها و یا سطوح خالی و کم استفاده که در میان سطوح ساخته شده شهری محدود شده­اند و توسعه نیافته­اند.

ویژگی سوم: برخورداری نواحی و سطوح مورد نظر برای توسعه میان­افزا از خدمات و امکانات شهری از قبیل نظام شبکه­های آب، فاضلاب، برق و سایر خدمات مورد نیاز شهروندان (RERC,1982:72)[7].

3- تحلیل یافته‌ها

در این قسمت به منظور شناسایی پهنه­های مطلوب توسعه، به شرح روش­های تحلیل، فرآیند تلفیق شاخص­ها و اولویت­بندی پهنه­های دارای قابلیت توسعه میان­افزا در منطقه یک شهرداری اصفهان پرداخته شده­است.

3-1- استفاده از تحلیل­گر مکانی برای مدل­سازی "میزان شایستگی" در محیط Arc GIS

مدل­های فرآیندی به تشریح روابط متقابل انواع پدیده­هایی که مدل­سازی شده­اند می­پردازند. این روابط به وسیله ابزارهای پردازشگر مکانی همچون Spatial Analyst در محیط Arc GIS ، مدل­سازی می­شوند. انواع مختلفی از مدل­های فرآیندی جهت حل کردن مسائل گوناگون وجود دارند. برخی از آن‌ها عبارتند از مدل­سازی میزان شایستگی، مدل سازی فواصل، مدل­سازی هیدرولوژی و مدل­سازی سطحی. مدل­سازی "میزان شایستگی" شامل یافتن مکان­های مناسب و بهینه نظیر یافتن بهترین مکان برای ساختن یک بیمارستان یا مدرسه است. مراحل اصلی در هر یک از مدل­های مفهومی برای حل مسائل مکانی شامل توضیح مسأله، تجزیه مسأله به اجزاء کوچکتر، بررسی لایه­های اطلاعاتی ورودی، آنالیز اجرای پردازش­ها و در نهایت تأیید نتایج مدل‌ها است. با توجه به این­که مدل "میزان شایستگی" یکی از مدل­های مفهومی است، این مدل نیز از مراحل فوق تشکیل شده­است. با انجام این مراحل ، در نهایت نقشه میزان شایستگی برای یک کاربری، مکان­های مختلف را به لحاظ استقرار آن کاربری امتیازبندی می­کند( تی تی دژ و دیگران، 1378: 87-85). در بخش­های بعد فرآیند تعیین " نقشه شایستگی"(پهنه­های بهینه برای توسعه میان­افزا) در منطقه یک شهرداری اصفهان، بر اساس این مدل شرح داده شده­است.

3-2- فرآیند شناسایی پهنه­های مستعد توسعه میان­افزا در منطقه یک اصفهان بر اساس مدل "میزان شایستگی"

در این بخش ابتدا معیارها با توجه به استانداردهای موجود و روش­های مورد استفاده، تحلیل شده و لایه­­های اطلاعاتی بر اساس میزان اهمیتشان برای هدف مورد نظر (در این پژوهش، شناسایی پهنه­های مستعد توسعه میان افزا ) با یکدیگر تلفیق شده­اند. نتیجه حاصل از این تلفیق نشان می­دهد که در مجموع با در نظر گرفتن کل معیارها، هر یک از مکان­های منطقه یک شهر اصفهان برای بارگذاری توسعه میان افزا چه وضعیتی دارند. با توجه به این توضیحات، مراحل صورت گرفته در این قسمت به صورت زیر بوده­است:

تحلیل هر یک ازمعیارها بر اساس استانداردهای موجود

تحلیل منطقه یک بر اساس معیارهای تحلیل شده

تلفیق لایه­های تحلیل شده بر اساس وزن معیارهای مختلف

معیارهای معرفی شده در این پژوهش در سه دسته معیارهای تأسیسات شهری، معیارهای دسترسی به شبکه­های حمل و نقل و معیارهای امکانات و تسهیلات شهری تقسیم­بندی شده­اند. بر این اساس، فرآیند شرح داده شده در قسمت 3-2 برای هر یک از معیارها به صورت جداگانه صورت پذیرفته و سپس نتایج حاصل از آن­ها با یکدیگر تلفیق شده و در نهایت منطقه یک برای بارگذاری توسعه میان­افزا بر اساس این سه معیار پهنه­بندی شده­است. نحوه انجام این فرآیند در شکل شماره 1 آورده شده­است. علاوه بر این جدول شماره 2 نتایج حاصل از تحلیل سلسله­مراتبی را برای وزن­دهی به معیارها و زیرمعیارها نشان می­دهد. در این قسمت ضرایب اهمیت معیارها، دو به دو بر اساس جدول ساعتی (روش AHP) و در قالب پرسشنامه و اخذ نظرات کارشناسان مختلف، با یکدیگر مقایسه شده­اند.

شکل 1: فرایند تلفیق معیارهای شناسایی پهنه­های مستعد توسعه میان­افزا در مناطق مرکزی شهرها

مأخذ: نگارندگان

جدول 2: وزن نهایی هر یک از زیر معیارها در استخراج پهنه­های مستعد توسعه میان­افزا

(مأخذ: محاسبات نگارندگان)

3-2-1- تعیین سطوح برخورداری از تسهیلات شهری در محلات منطقه یک با استفاده ازروش تاپسیس

در این قسمت مطابق مراحل فرآیند روش رتبه­بندی تاپسیس، به ارزیابی هر یک از محلات منطقه یک شهرداری اصفهان از نظر میزان برخورداری از امکانات و تسهیلات شهری پرداخته شده­است. ساختار کلی مدل به شرح زیر است: (اصغرپور،1383: 266-260).

مرحله اول: تشکیل ماتریس تصمیم­گیری

 این ماتریس از mگزینه و n شاخص تشکیل شده­است. در این پژوهش گزینه­ها شامل محلات یازده­گانه منطقه یک، و شاخص­ها سرانه­های موجود هر یک از کاربری­های منطقه بوده­اند.

مرحله دوم: تشکیل ماتریس بی­مقیاس شده

در این مرحله ماتریس تصمیم­گیری موجود به یک ماتریس " بی­مقیاس شده" با استفاده از رابطه (1) تبدیل می­شود:

مرحله سوم: وزن­دهی به شاخص­ها

وزن­دهی به شاخص­ها از طریق مدل آنتروپی صورت گرفته­است که ساختار آن به شرح زیر است:

مقدار آنتروپی هر یک از شاخص­ها مقداری بین صفر و یک است. بعد از محاسبه آنتروپی هر شاخص، درجه انحراف آن از طریق رابطه زیر محاسبه می‌گردد:

محاسبه وزن هر شاخص نیز از رابطه(5) صورت می‌گیرد:

بردار وزن هر شاخص در رابطه (6) مشخص شده است:

مرحله چهارم: ماتریس بی­مقیاس شده وزین

این ماتریس از طریق ضرب ماتریس بی­مقیاس شده در بردار وزن هر شاخص، حاصل می­شود:

مرحله پنجم: یافتن ایده­آل­های مثبت و منفی

بزرگ­ترین مقدار هر شاخص به عنوان ایده­آل مثبت (A+) و کم­ترین مقدار هر شاخص به عنوان ایده­آل منفی(A-) در این مرحله تعیین می­گردد. ( البته به شرطی­که تمام شاخص­ها، شاخص­های مثبت باشند که در این پژوهش چنین است. )

مرحله ششم: محاسبه اندازه جدایی

در این مرحله به کمک مرحله پنجم، فاصله اقلیدسی هر یک از گزینه­ها از جواب­های ایده­آل مثبت و منفی مربوط به هر شاخص مسأله محاسبه می­گردد.

3-2-7- مرحله هفتم: محاسبه نزدیکی نسبی ( (A_i به راه حل ایده­آل

3-2-8- مرحله هشتم: رتبه­بندی هر یک از گزینه­ها بر اساس ((CL_i

جدول شماره 3 نتایج نهایی میزان برخورداری افراد ساکن در محلات 11 گانه منطقه یک را بر اساس روش تاپسیس نشان می­دهد. در این پژوهش ابتدا کاربری­های وضع موجود در هر یک از محلات شهری منطقه یک، بر اساس طرح تفصیلی آن استخراج گردیده و سپس به منظور سنجش میزان برخورداری افراد ساکن در محلات شهری، سرانه هریک از کاربری­ها براساس جمعیت آن به دست آمده­است. مطابق مراحل فرآیند روش تاپسیس، ماتریس تصمیم­گیری تشکیل شده­است. گزینه­ها شامل محلات یازده­گانه منطقه یک، و شاخص­ها سرانه­های موجود هر یک از کاربری­های منطقه بوده است. در این رتبه­بندی محلات بر اساس میانگین ضریب اولویت به سه گروه برخوردار، نیمه برخوردار و کم برخوردار تقسیم­بندی شده­اند. در شکل شماره 2، رنگ سیاه بالاترین میزان برخورداری و رنگ سفید پایین­ترین میزان برخورداری از امکانات و تسهیلات شهری را نشان می­دهد. بنابراین می­توان گفت محلات درب کوشک، عباس­آباد و صائب دارای بالاترین ضریب برخورداری هستند.

جدول 3: رتبه­بندی سطوح برخورداری محلات منطقه یک اصفهان بر اساس شاخص­های انتخابی

(مأخذ: محاسبات نگارندگان )

شکل 2: اولویت­بندی سطوح برخوداری از امکانات در محلات منطقه یک

3-2-2- بررسی دسترسی به شبکه­های حمل و نقل شهری

از جمله دیگر معیارهای پهنه­بندی مطلوبیت اراضی برای توسعه میان­افزا که در واقع از اصلی­ترین آن‌هاست، دسترسی به شبکه­های ارتباطی و همچنین خطوط حمل ونقل است.

میزان دسترسی به شبکه­های ارتباطی

در این قسمت فاصله اقلیدسی هر یک از زمین­های رها شده­ی شناسایی شده در منطقه، تا هر یک از شبکه­های ارتباطی موجود در منطقه، اندازه­گیری شده­، سپس میانگین این فواصل از هر یک از سیستم‌های شریانی مذکور در جدول شماره 4 محاسبه شده­است.

جدول 4: میانگین فاصله اقلیدسی هر یک از زمین­های رها شده تا شبکه­های ارتباطی

(مأخذ: محاسبات نگارندگان )

اعداد استخراج شده از جدول 4 به عنوان حداکثر شعاع مطلوب برای شبکه معابر با استفاده از ابزار Analysis Tools ودستور Buffer درنرم­افزار GIS وارد گردیده­اند. سپس ارزش­دهی بر اساس نزدیکی به شبکه معابر (بین 1 تا 10) صورت گرفته­است. فاصله­های نزدیک­تر ارزش­های بالاتری را به خود اختصاص داده­اند. از آن­جایی­که زیر معیار دسترسی به شبکه­های ارتباطی، خود از سه شاخص فاصله تا شریان­های اصلی، فاصله تا جمع و پخش­کننده اصلی و فاصله تا جمع و پخش­کننده فرعی تشکیل شده‌است، در این قسمت لازم است نقشه­ای که از هم­پوشانی سه شاخص نام برده به دست می­آید، تولید شود. با توجه به این که سه لایه ایجاد­شده از اهمیت یکسانی برخوردار نیستند، بر اساس وزن­هایی که از جدول 2 استخراج شده، هر لایه (نقشه میزان شایستگی) در وزن خود ضرب شده و سپس با سایر لایه­ها ترکیب شده­است. این کار با استفاده از ابزارRaster Calculator در محیطGIS صورت گرفته­است. از این نقشه برای ترکیب نقشه­های میزان شایستگی معیارها استفاده شده­است.

میزان دسترسی به ایستگاه­های حمل و نقل عمومی

"توسعه حمل و نقل- محور[8]" رابطه مستقیمی میان الگوی حمل ونقل عمومی و کاربری زمین، برقرار می­کند. ایده اصلی این بوده­ که نقاط مبدأ و مقصد بیشتری را در فاصله­ای قابل پیاده­روی از ایستگاه­های حمل و نقل مکان­یابی کنند و افراد بیشتری از ایستگاه استفاده نمایند (رفیعیان، 1389).ایستگاه­های حمل ونقل عمومی شهری شامل سه دسته زیر هستند:

• ایستگاه­های مترو
• ایستگاه­های اتوبوس تندرو
• ایستگاه­های اتوبوس واحد

در محدوده مورد بررسی ایستگاه­های حمل و نقل عمومی شامل ایستگاه­های اتوبوس واحد و ایستگاه مترو است، لذا در این پژوهش این دو شاخص سنجیده شده­اند. طبق اصول " توسعه حمل و نقل- محور" فاصله تا ایستگاه­های اتوبوس واحد حداکثر 600 متر و تا ایستگاه­های مترو حداکثر 2000 متر در نظر گرفته شده­است (Calthrope,1993:1-7).بر مبنای این فاصله­ها نقشه­های اطلاعاتی در محیطGIS تولیده شده و بر اساس دوری و نزدیکی به ایستگاه‌های مترو و اتوبوس واحد ارزش­دهی شده­اند.

تهیه لایه­ میزان شایستگی معیار دسترسی به شبکه‌های حمل و نقل

برای تولید نقشه "میزان شایستگی" معیار دسترسی به شبکه­های حمل و نقل از هم­پوشانی لایه­های میزان شایستگی شاخص­های مترو و اتوبوس واحد، و همچنین لایه میزان شایستگی حاصل از هم­پوشانی شاخص­های شبکه شریانی فرعی ، جمع و پخش­کننده اصلی و جمع و پخش­کننده فرعی و با در نظر گرفتن ضرایب به دست آمده از جدول شماره 2 استفاده شده­است. شکل شماره 3 این همپوشانی را نشان می­دهد.

شکل 3: همپوشانی لایه­های میزان شایستگیدسترسی به شبکه­های ارتباطی و ایستگاه­های حمل و نقل شهری براساس وزن آن­ها در منطقه یک

3-2-3- بررسی دسترسی به تأسیسات زیربنایی موجود

هدف از بررسی تأسیسات زیربنایی در محدوده مطالعاتی آن است که مشخص شود بر اساس اطلاعات وضع موجود کدامیک از قسمت­ها دارای بیشترین توان برای اضافه کردن توسعه­های جدید می­باشند. در واقع می­توان گفت چنان­چه تأسیسات موجود بر اساس جمعیت و کاربری فعلی و مکان­گزینی موجود پاسخگوی نیازهای محدوده نباشند، اضافه کردن توسعه جدید بی فایده خواهد بود. با توجه به داده­های موجود سه شاخص دسترسی به شبکه­های آبرسانی، شبکه­های جمع آوری فضلاب و شبکه­های انتقال گاز مورد بررسی قرار گرفته­اند.

دسترسی به شبکه­های آبرسانی

معیار تحلیل شبکه آب، هد فشاری[9] شبکه بوده­ و توسط نرم­افزار EPANET ارزیابی گردیده­است. نتایج این ارزیابی­ها درنرم افزار Arc GIS با استفاده از روش "وزن دهی عکس فاصله[10] " درون­یابی و سپس بااستفاده از روش "طبقه­بندی جدایش طبیعی[11]" به سه دسته تقسیم و در مرحله بعد امتیاز دهی شده­اند. در این امتیاز دهی ، مناطق با فشارهای بالاتر امتیاز بالاتر و مناطق با فشارهای کم­تر امتیاز کم­تری را به خود اختصاص داده­اند.

دسترسی به شبکه­های جمع­آوری فاضلاب

معیار تحلیل شبکه فاضلاب درصد پرشدگی لوله­ها بوده­ و توسط نرم افزار Sewer-CAD ارزیابی گردیده­است. در امتیاز دهی به شبکه فاضلاب نقاط با درصد پرشدگی کمتر امتیاز بالاتر و نقاط با درصد پرشدگی بیشتر امتیاز کم­تری را به خود اختصاص داده­اند.

دسترسی به شبکه­های انتقال گاز

در این قسمت فاصله اقلیدسی هر یک از زمین­های رها شده شناسایی شده در منطقه، تا هر یک از لوله‎های گاز بر اساس قطر آن­ها، اندازه­گیری شده و سپس میانگین فاصله زمین­های رها شده، از هر یک از لوله­ها به عنوان ملاک مطلوب بودن حداکثر فاصله دسترسی، در نظر گرفته شده­است. فاصله­های نزدیک­تر ارزش­های بالاتری را به خود اختصاص داده­اند.از آن­جایی که زیر معیار دسترسی به شبکه­های انتقال گاز خود از شش شاخص فاصله تا لوله­های با قطر 12، 10، 8، 6، 4 و 2 اینچ تشکیل شده­است، در این قسمت نقشه­ای از هم پوشانی این شش شاخص تولید گردیده­است.

تهیه لایه­ میزان شایستگی معیار قابلیت­سنجی تأسیسات زیربنایی

برای تولید نقشه میزان شایستگی این معیار لایه­های تولید شده در هر یک از زیر معیارها با توجه به وزن به دست­آمده از جدول شماره 2، با هم ترکیب شده‌اند. شکل شماره 4 حاصل این همپوشانی را نشان می­دهد.

شکل 4: همپوشانی لایه­های میزان شایستگیدسترسی به شبکه­های آب و فاضلاب و گاز براساس وزن آن­ها

3-2-4- تعیین سطوح پهنه­های مستعد توسعه میان‌افزا در منطقه یک

نقشه­های میزان شایستگی لایه­های تولید شده در مراحل قبل در محیطGIS با در نظر گرفتن وزن آن­ها ادغام شده­اند. نتیجه نهایی به صورت پهنه­های مستعد توسعه میان­افزا در شکل شماره 5 نمایش داده شده است.

شکل 5: اولویت­بندی پهنه­های مستعد توسعه میان­افزا در منطقه یک

نتایج حاصل از شکل شماره 5 نشان می­دهد که در منطقه یک اصفهان پهنه­های با قابلیت توسعه بالا وسعتی در حدود 77/256 هکتار که معادل 34 درصد از مساحت کل محدوده است را به خود اختصاص داده­اند. علاوه بر این پهنه­های با قابلیت توسعه متوسط مساحتی در حدود 46/300 هکتار که بیش از 39 درصد از مساحت کل منطقه را شامل می­شود، در بر گرفته­است. مجموع پهنه­های با قابلیت توسعه بالا و متوسط در منطقه (73 درصد) نشان دهنده قابلیت زیاد آن برای بارگذاری توسعه­های میان­افزا است. همچنین وسعت پهنه­های با قابلیت توسعه پایین معادل 42/203 هکتار (27 درصد از مساحت کل منطقه) است. این پهنه­ها اگر چه در جایگاه اولویت سوم توسعه قرار گرفته، اما با مدیریت و برنامه­ریزی صحیح می­تواند به محدوده­های با قابلیت توسعه متوسط و بالا تبدیل شود.

شکل شماره 6 سهم هر یک از پهنه های مستعد توسعه را به تفکیک محلات یازده گانه در منطقه نشان­می­دهد. در این شکل پهنه­های با قابلیت توسعه بالا و متوسط در منطقه یک سهم بالایی را به خود اختصاص می­دهند؛ که این اعداد نشان­دهنده آن است که منطقه یک می­تواند مستعد توسعه میان­افزا باشد. مطابق شکل شماره 6 محلات درب کوشک، عباس‌آباد و خلجا بالاترین سهم پهنه­های مستعد توسعه بالا را کسب کرده­اند.

جدول 5: مقایسه محلات منطقه یک بر اساس سهم پهنه­های مستعد توسعه میان­افزا

(مأخذ: محاسبات نگارندگان )

شکل 6: سهم پهنه­های مستعد توسعه میان­افزا به تفکیک محلات در منطقه یک