تحلیل فضایی و مکانیابی بهینه فضاهای سبز شهری (نمونه موردی: شهر نجف آباد)

تحلیل فضایی و مکانیابی بهینه فضاهای سبز شهری (نمونه موردی: شهر نجف آباد)

چکیده

       امروزه مفهوم شهر بدون وجود فضای سبز ، قابل تصور نیست. پیامدهای توسعه شهری و پیچیدگی معضلات زیست محیطی، موجودیت فضای سبز و گسترش آن را به عنوان ریه­های­ تنفسی شهرها اجتناب ناپذیر کرده است. اهمیت فضاهای سبز در محیط شهری تا آن حد است که به عنوان یکی از شاخص­های توسعه یافتگی جوامع مطرح بوده و نبود آن به معنی عدم وجود سلامت و تندرستی در شهرها تلقی می­شود. رویکرد پژوهش حاضر، توصیفی-تحلیلی و کاربردی بوده که با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی(GIS)، مدل همپوشانی شاخص ها(IO)و فرایند تحلیل سلسله مراتبی(AHP) به بررسی چگونگی توزیع فضایی و مکان­یابی فضاهای سبز شهری شهر نجف آباد پرداخته است. در همین راستا با تهیه بانک جامع اطلاعات مکانی پارک­ها و فضای سبز شهر نجف آباد، وضعیت دسترسی تمامی مناطق شهر بر طبق استانداردهای موجود بررسی شده و با در نظر گرفتن مناطقی که از این لحاظ با کمبود مواجه بوده و نیز مورد توجه قرار دادن سایر عوامل شهری موثر در مکان­یابی، با ارائه الگویی مناسب، به دنبال توزیع بهینه­ی فضای سبز در شهر نجف آباد است. نتایج نشان می­دهد که فضاهای سبز شهری در شهر نجف آباد،دارای مکان­گزینی بهینه نیستند و قدرت پاسخ گویی به نیاز شهروندان را ندارند، بر همین اساس لزوم مکان­یابی صحیح در جهت احداث پارک­های جدید به شدت احساس می شود.

واژه‌های کلیدی: سیستم اطلاعات جغرافیایی، فضای سبز، مدل تحلیل سلسله مراتبی، مدل همپوشانی شاخص‌ها، مکان­یابی، نجف آباد

1- مقدمه

1-1- طرح مسأله

در سده­های اخیر روند افزایش جمعیت شهری و به تبع گسترش و توسعه کالبدی شهر، مشکلات عدیده ای را برای کانون های شهری به ویژه شهرهای بزرگ، ایجاد کرده است. همراه با گسترش شهرها،تکنولوژی وارتباطات نیز گسترش یافته است. هرچه زمان می گذرد بر حجم و یافته­ها و نوآوری­ها و همچنین نیازمندی­های انسان افزوده می­شود. این امردر مورد مسائل شهری وامکانات وتسهیلاتی که بایستی در آن وجود داشته باشد بیشتر به چشم می­خورد. درکشور ما رشد شتابان شهری در دهه­های اخیر به گونه­ای انجام گرفته که متناسب با آن فضای شهری و زیر ساخت­های مورد نیاز شهرها تجهیز  نشده است. عمده­ترین اثری که رشد شتابان شهری در پی داشته، درهم ریزی و نارسایی نظام توزیع خدمات است که بطور کلی درتمام شهرهای ایران به چشم می خورد( سعیدی خواه ،2:1383) .

تمرکز مراکز خدمات رسانی در یک مکان خاص، ضمن ایجاد مناطق دوقطبی و بالاو پایین در شهرها، هجوم جمعیت مصرف کننده به این مناطق را در پی دارد، به طوری که از یک سو، فشارزیست محیطی، ترافیکی، آلودگیها اعم از صوتی، هوا و غیره و از سوی دیگر به سبب جذب کاربری­های مکمل و موازی، تشدید قطبی شدن فضایی در شهرها را به دنبال دارد، به گونه­ای که شهرها با محیط­های متراکم، نامطلوب و ناسازگار با توسعه پایدار مواجه خواهند شد(داداش پور و رستمی2:1390).

رشد سریع توسعه شهری در دهه­های قبل چنان بوده که منجر به ایجاد عدم تعادل در چگونگی استفاده از اراضی شهری شده و روستاها را به شهر و شهرهای کوچک را به شهرهای بزرگ تبدیل کرده است. در حالی که اغلب این تبدیلات و تغییرات بدون برنامه­ریزی صورت گرفته و متناسب با نیاز جامعه نبوده است و باعث پیدایش مسائل و معضلاتی در تعیین محل استقرار عناصر کالبدی- فضایی شهرها شده است. بهبود این وضعیت مسئولیت برنامه­ریزان شهری را سنگین­تر نموده و آنان را ملزم به پاسخ دادن به ناسازگاری­های موجود نموده است ( کرمی، 1382: 2). 

بی تردید فضای سبز و پارک­های شهری را باید در زمره اساسی­ترین عوامل پایداری حیات طبیعی و انسانی شهرنشینی امروز به شمار آورد(اسمعیلی،1381: 11). که اگر به صورت صحیحی برنامه ریزی شوند در سالم سازی جسم و روح تاثیرات مطلوبی خواهند داشت(شیری،1385: 32). پارک­های شهری به عنوان یکی از مهم­ترین فضاهای عمومی- خدماتی شهر نقش زیادی در ارتقای شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست محیطی نواحی شهری دارند. این فضاها به موازات رشد و متراکم شدن نواحی شهری در جوامع مختلف مورد توجه قرار گرفته اند و راهبردهای گوناگونی برای مکان­یابی و توزیع مناسب آنها در محیط­های شهری ابداع و به کار گرفته شده است(قربانی،1386: 54).

پارک و فضای سبز یک نماد بسیار مهم برای فعالیت­های تفریحی انسان است و اگر تفریح به عنوان یک نیاز مهم به شمار آید به اهمیت نقش پارک­ها برای تسهیلات تفریحی پی می­بریم. نقش مهم دیگر پارک‌ها، بعد اجتماعی و رفاهی و زیباشناسی است. ایجاد تنوع و کاهش یکنواختی حجم­های مصنوعی، ‌ایجاد محیطی با مناظر زیبا، از کاربردهای مهم گیاهان برای تعدیل موارد فوق است . به همین دلایل ضرورت وجود معیارهایی برای برنامه ریزی پارک­ها جهت پاسخگویی به نیازهای تفریحی افراد در سنین و گروه­های مختلف به شدت احساس می­شود (لقایی،1373 ، 9).

شهر نجف آباد علیرغم کمبود در زمینه سرانه فضای سبز اختصاص یافته به آن، به جهت توزیع ناموزون این کاربری با مشکلات و مسائل بسیاری مواجه است که این مسئله علاوه بر رعایت نکردن اصل عدالت و برابری در برخورداری یکسان شهروندان از فضاهای سبز شهری مناسب، آسایش، کارایی، سلامت و ایمنی شهروندان را که هدف اصلی برنامه ریزی شهری است، با مشکل مواجه کرده است. در این تحقیق به بررسی و تحلیل توزیع فضاهای سبز شهری نجف آباد بر اساس همجواری آن با کاربری­های مختلف پرداخته شده و شعاع دسترسی هر یک از پارک ها مشخص شده و سپس الگوی بهینه و کارای پراکندگی فضاهای سبز مورد نیاز برای جمعیت موجود، براساس سیستم اطلاعات جغرافیایی و مدل تحلیل سلسله مراتبی ارائه شده است.  

2-1- اهمیت و ضرورت

فضای سبز که بخشی از سیمای شهر را تشکیل می­دهد، به عنوان یکی از پدیده­های واقعی، از نخستین مسائلی است که انسان همواره با آن در تماس بوده و خواهد بود. اهمیت فضاهای سبز در محیط شهری، تا آن حد است که به عنوان یکی از شاخص­های توسعه یافتگی جوامع مطرح است)بهمن پور و محرم نژاد، 1388 :524( . پارک­های شهری دارای نقش اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی هستند که با مزایایی چون درمان بیماریهای روحی، محیطی مطلوب برای پروش کودکان، یکپارچگی اجتماعی، حفظ آسایش و نظایر اینها محسوب می شوند

( (Balram, 2005: 149. همچنین استقرار پارک­های شهری از یک سو به جهت تأثیری که بر کیفیت زندگی شهری و نیل به توسعه پایدار دارند و از سوی دیگر به جهت بار مالی بدون بازگشت سرمایه و سود که برای شهرداری­ها به جای می­نهند، ارزش بررسی گسترده را دارند(.(Manlun, 2003: 31

به وجود آوردن فضاهای شهری مطلوب به یکایک عناصر تشکیل دهنده آن بستگی دارد وکیفیت ساخت هر یک از این عناصر و چگونگی استقرار آنها در محیط و ارتباط آنها با یکدیگر نیز تاثیر مستقیمی در بهبود کیفیت محیطی و در نتیجه جذب و سرویس دهی بهینه به مراجعه کنندگان پارک­ها خواهد بود(غلام پور،1378 :55).

این مکان­ها بخشی از ساختار شهری است که جانمایی آن می­بایست همسو با ضروریات زندگی شهری و در پاسخگویی به نیاز شهروندان، با در نظر گرفتن امکانات و محدودیت­های شهر و همچنین به دست آوردن الگوهای باارزش که دارای معانی و مفاهیم فرهنگی از درون جامعه است، صورت پذیرد. از بین خدمات و تسهیلات شهری، فضاهای سبز و پارک­ها نه تنها به جهت اهمیت تفریحی که دارند، بلکه به علت نقش مهمی که در حفظ تعادل محیط زیست شهری و تعدیل آلودگی هوا، کاهش تراکم و پرورش روحی و جسمی شهروندان دارند، مورد توجه هستند(محمدی،1381 :15).

3-1- اهداف تحقیق

در پژوهش حاضر با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و مدل AHP، به بررسی پراکنش و توزیع فضایی پارک­های شهر نجف آباد پرداخته شده و مکان­هایی که از لحاظ بهره­مندی این خدمات در مضیقه می باشند مشخص شده و در نهایت مکان­هایی جهت احداث فضاهای سبز جدید پیشنهاد گردیده است.

1-4-پیشینه تحقیق

در زمینه مکان­یابی فضای سبز شهری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی پژوهش­های متعددی صورت گرفته است که برخی از آن­ها عبارتند از:

Camber,A & etal(2008)، با استفاده از مدل تحلیل شبکه وسیستم اطلاعات جغرافیایی به بررسی میزان دسترسی هر یک از گروه‌های قومی و مذهبی به فضاهای سبز شهری در انگلیس پرداخته‌اند. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که با توجه به این که الگوی توزیع فضای سبز دو برابر سرانه استاندارد می‌باشد اما برخی محلات(هندو و سیک ها) با محدودیت روبرو هستند. این مطالعات نشان می‌دهد که در تمام سطوح برنامه­ریزی محلی، چگونه با استفاده از نرم افزارARC GIS، می‌توان دسترسی به هریک از خدمات را معین کرد.

ابراهیم زاده و عبادی جو کندان(1387)، در مقاله ای تخت عنوان" توزیع فضایی- مکانی کاربری فضای سبزدر منطقه3 شهر زاهدان" معتقدند که گسترش و توسعه فضای سبز در کشورهای مختلف همبستگی زیادی با محیط طبیعی و پیشرفت­های هر کشور دارد. اصولا وجود فضای سبز مناسب در شهرها افزون بر سلامت جسمانی، موجب آرامش روان، بازده کاری بیشتر و کیفیت زندگی برتر می­گردد. نتایج این مطالعه نشان می­دهد در شهر زاهدان و منطقه3 آن، کمبود شدید فضای سبز شهری محسوس است. در عین حال توزیع فضایی آن نیز بسیار نامطلوب و نامتناسب است.

حاتمی­نژاد و عمران زاده(1389)، در مقاله خود به بررسی الگوی توزیع مکانی فضاهای سبز شهری در کلان شهر مشهد و نیاز شهروندان به فضای سبز پرداخته اند. نتایج این پژوهش نشان می­دهد که سرانه فضای سبز شهر مشهد با توجه به استانداردهای ملی و بین المللی ارائه شده، در سطح بسیار پایینی قرار دارد و علاوه بر آن، هیچ تناسبی بین میزان جمعیت مناطق شهرداری شهر مشهد یعنی نیاز شهروندان با مساحت منطقه و فضای سبز وجود ندارد.

احمدی و همکاران(1390)، نیز به ارائه الگوی بهینه مکان یابی فضای سبز شهری با استفاده ازGIS و روشAHP در منطقه 7 شهرداری اهواز پرداخته­اند.

Mc Connachie;M & etal(2010)، درمقاله خود نابرابری­های عمومی در برخورداری از فضای سبز شهری در شهرهای کوچک آفریقا را به کمک نرم افزارGIS وعکسهای هوایی مورد بررسی قرار داده و مشخص  شده است که توزیع فضای سبز شهری اغلب متاثر از ویژگیهایی مانند نسبت فضای تجاری؛ سود ساکنان و عامل قومیت است.

1-5-  سوالات تحقیق

آیا فضاهای سبز شهری در شهر نجف­ آباد دارای مکان­گزینی بهینه است؟

آیا فضاهای سبز شهری در نجف آباد قدرت پاسخگویی به نیاز شهروندان را دارند؟

6-1-  فرضیات  تحقیق

به نظر می­رسد که فضاهای سبز شهری در شهر نجف آباد، دارای مکان گزینی بهینه نیستند.

به نظر می­رسد پارک­ها و فضاهای سبز شهری در شهر نجف آباد قدرت پاسخ گویی به نیاز شهروندان را ندارند.

7-1- روش تحقیق

روش تحقیق در پژوهش حاضر ترکیبی از روش­های اسنادی، توصیفی و تحلیلی بوده که اطلاعات مورد نیاز آن از طریق مشاهدات میدانی، منابع کتابخانه­ای، سالنامه­های آماری، مطالعه طرح­های جامع و تفصیلی شهر نجف آباد، نقشه 1:5000 وضع موجود و تفصیلی این شهر بدست آمده است. در همین راستا با تهیه بانک جامع اطلاعات مکانی پارک­ها وفضای سبز شهری شهر نجف آباد، وضعیت دسترسی تمامی مناطق شهر بر طبق استانداردهای موجود بررسی شده و با در نظر گرفتن مناطقی که از این لحاظ با کمبود مواجه بوده و نیز مورد توجه قرار دادن سایر عوامل شهری موثر در مکان یابی، با ارائه الگویی مناسب، به دنبال توزیع بهینه­ی فضای سبز در شهر نجف آباد با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) است. برای نیل به این هدف، از معیارهای واقع شدن درزمین های با کاربری مناسب، نزدیکی به مراکز آموزشی، فاصله از فضاهای سبز موجود، فاصله از کاربریهای ناسازگار، نزدیکی به کاربریهای سازگار، فاصله از شبکه ارتباطی اصلی ، لایه تراکم محلات و نزدیکی به مراکز نواحی شهر استفاده شده است. سپس برای هر کدام از عوامل تاثیر گذار، لایه­های اطلاعاتی تهیه گردید و برای هریک از لایه­ها، وزنی اختصاص داده شد. سپس به منظور الگوسازی،  به هریک از لایه­های اطلاعاتی بر اساس میزان اهمیت آنها با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی(AHP)، وزن مناسبی اختصاص داده شد و با استفاده از مدل تهیه شده، لایه­های اطلاعاتی به روش همپوشانی شاخص(IO) تلفیق و مناطق مناسب، مشخص شد .

8- 1- شاخص­ها و متغیر­های تحقیق

شاخص­های مورد نظر در این پژوهش عبارتند از: معیارهای واقع شدن درزمین­هایی با کاربری مناسب، نزدیکی به مراکز آموزشی، فاصله از فضاهای سبز موجود، فاصله از کاربریهای ناسازگار، نزدیکی به کاربریهای سازگار، فاصله از شبکه ارتباطی اصلی ، کاربری مسکونی و نزدیکی به مراکز نواحی شهر.

9-1- ویژگی های جغرافیایی محدوده مورد مطالعه

 شهر نجف آباد که در فاصله 26 کیلومتری غرب اصفهان واقع گردیده به عنوان مرکز شهرستان ویکی از شهرهای شهرستان نجف آباد می­باشد. این شهر در گستره ای به مساحت 8712.7 هکتار و در51 درجه و 24 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ و32 درجه و 38 دقیقه عرض شمالی از استوا واقع گردیده است. از طرف شمال به یک رشته از ارتفاعات منتهی و از سه جهت دیگر بر روی زمین­های نسبتا صاف و هموار گسترده شده است. اطراف شهر را زمین­های حاصل­خیز باغات ومزارع فرا گرفته و فقط دامنه ارتفاعات شمالی مشرف به شهر باقی مانده است(سازمان مسکن وشهرسازی استان اصفهان،1385 : 9-8).

این شهر در غرب اصفهان و بین شهرستان های خمینی شهر، فلاورجان، لنجان، تیران و کرون، برخوار ومیمه، خوانسار و گلپایگان قرار گرفته و در ناحیه آب وهوایی نیمه خشک با زمستان­های نسبتا سرد واقع شده است. متوسط دمای سالانه آن 15.8درجه سانتیگراد می­باشد (شریفی،1380: 12). مطابق با سرشماری جمعیت سال 1390، شهر نجف آباد با جمعیت 225880 نفر، به لحاظ جمعیتی چهارمین شهر بزرگ استان اصفهان پس ازشهرهای اصفهان، کاشان و خمینی شهر است و سومین شهر بزرگ مجموعه شهری اصفهان پس از اصفهان وخمینی شهر است (مهندسین مشاور نقش جهان پارس،1390: 11)

شکل 1:  موقعیت جغرافیایی شهر نجف آباد در سطح کشور، استان و شهرستان . ماخذ: نگارندگان

دیدگاه‌ها و مبانی نظری

نقش و جایگاه فضای سبز در ارتقاء کیفی محیط شهری بر همگان آشکار بوده و نیازی به ذکر فواید و اثرات فضای سبز نیست. پارک­ها و فضاهای سبز در حقیقت برای شهر به منزله ریه برای انسان است.مکان یابی و احداث کاربری های شهری مثل پارک و فضای سبز از نیازهای اساسی شهرهای امروزی می­باشد که در راستای رفاه و آسایش شهروندان وحل مشکلات شهرها انجام می شود (kong et all;2002:240). وسعت توزیع و راحتی دسترسی فضاهای سبز، سهم کلیدی در کارکرد اجتماعی و اکولوژیکی محیط­های شهری دارد (Barbosa et all;2007:787). توانایی فضاهای سبز عمومی به عنوان مسکن­های طبیعی در مناطق شهری بسیار مفید می­باشند. به طوری که وجود درختان و علفزارها در فضاهای عمومی بیرون از خانه وابستگی­های اجتماعی که در شهرهای امروزی، روز به روز ازهم گسسته می­شوند را، قوت می­بخشد و برای کاهش پرخاشگری و رسیدن به آرامش روحی بسیار موثرند و عاملی برای صمیمیت محسوب می شوند. همچنین می­توان از این مکان­ها به عنوان منابع و منافع اقتصادی برای شهروندان بهره جست(Chiesura, 2003: 36 ). فضاهای سبز می­توانند به عنوان مکان­های باز با مقادیر قابل توجهی پوشش گیاهی و بطور عمده به عنوان مناطقی غیر طبیعی تعریف شوند(Kong;2010:103). این فضاها دارای مزایای اجتماعی، اقتصادی قابل توجهی مانند ارائه مکان­های تفریحی، بالابردن ارزش املاک(Kong;2006:148). جذب آلودگی، کاهش سر وصدا و غیره هستند(Neema;2010:359). با توجه به نقش به اثبات رسیده پوشش گیاهی کافی در جلوگیری ازعوارض حاصل از تکنولوژی، کسب اطلاعات از پوشش سبز شهری وساماندهی اطلاعات به دست آمده بخش اجتناب ناپذیری در روند مدیریت محیط زیست ومدیرت شهری محسوب می شود(تیموری،1387: 293).

اصطلاح فضای سبز به وسیله­ی برخی از دست­اندرکاران برای مفهوم پوشش گیاهی شهرها به کاربرده شده است. "گاری مول" اصطلاح فضای سبز را برای بیان پوشش سبز شهرها به­کار می برد. سعیدی آشتیانی فضای سبز را منطقه­ای پوشیده از گیاهان در داخل و اطراف شهرها دانسته، دوکارکرد مهم برای آنها قائل است که عبارتند از: تعدیل وتلطیف دما و زیبایی آفرینی (مجنونیان ،1374: 43).

همچنین در تعاریف دیگری آمده است:

مجموعه فضاهای آزاد و سبزی که در داخل محیط­های شهری، با اهداف مشخص، برنامه­ریزی شده و عملکردهای معینی برعهده آنها نهاده شده باشند، فضای سبز شهری می گویند (سلطانی ،1371: 207) .

پارک­ها عبارتند از فضاهای سبز طراحی شده با کاربری­های مختلف برای استفاده­های عمومی، برای مثال، از نظر پژوهش، آموزش، تفرج و حفظ سلامت محیط و مردم)سازمان مدیریت وبرنامه ریزی،1380: 26). مؤلفه­های آثار توسعه شهری می­توانند نظام زیستی شهرها را به شیوه­های گوناگون تحت تاثیر قرار دهد.  فضای سبز مناسب در شهرها یکی از عوامل مؤثر در کاهش این اثرات هستند و به ویژه در ارتباط با گرد و غبار و آلودگی هوا،  فضای سبز شبه جنگلی، ریه­های تنفس شهرها به شمار می­روند. مهم­ترین تأثیر فضای سبز در شهرها، تعدیل دما، افزایش رطوبت نسبی، لطافت هوا و جذب گرد و غبار است. به طور کلی وجود فضاهای سبز و تأثیر آن­ها در شهرها اجتناب ناپذیراست به طوری که بدون آن ممکن نیست شهرها پایدار باقی بمانند) مجنونیان،1374: 44).

به طور کلی اراضی فضای سبز بر اساس سلسله مراتب خدمات شهری به شرح ذیل توزیع می­گردد:

اراضی فضای سبز رده محله:  شامل پارک محله­ای و باغات موجود

اراضی فضای سبز رده ناحیه:  شامل پارک ناحیه­ای و باغات موجود

اراضی فضای سبز رده منطقه:  شامل پارک منطقه­ای و باغات موجود.

اراضی فضای سبز رده حوزه : شامل پارک حوزه­ای و باغات موجود

 اراضی فضای سبز رده شهر و فراتر:  شامل پارک­های اصلی شهر، پارک­های جنگلی، باغات ، مزارع و اراضی کشاورزی، جنگلها و فضاهای سبز حفاظت شده و حریم­های سبز شهر(رضویان1381: 134).

2-2- معیارهای مکان­یابی فضای سبز شهری

  مکان­یابی فعالیتی است که قابلیت­ها وتوان­های یک منطقه را از لحاظ وجود زمین مناسب و کافی و ارتباط آن با سایر کاربری­ها وتسهیلات شهری برای انتخاب مکان مناسب برای کاربری خاص مورد تجزیه وتحلیل قرار می­دهد(فرهادی،55:1378). در تعیین مشخصات مکانی هر نوع استفاده از زمین یا هر نوع فعالیت شهری دو عامل هدایت کننده، یعنی عامل رفاه اجتماعی و عامل رفاه اقتضادی ملاک سنجش قرار می­گیرد(سعیدنیا، 1378: 24). مکان­یابی نادرست فضاهای سبز شهری در نهایت منجر به ایجاد ناهنجاری هایی از جمله: استفاده کم کاربران از فضاهای سبز ایجاد شده، ایجاد محدودیت در ارائه طرح معماری درست، ایجاد محدودیت در انتخاب و چیدمان گیاهی مناسب، آشفتگی در سیمای شهری، مشکلات مربوط به آبیاری و اصلاح خاک، عدم تعاملات اجتماعی مناسب، مشکلات مدیریت و نگهداری، کاهش امنیت روانی و اجتماعی و غیره شده است(رحمانی،1383: 17). جکوب منتقد شهرسازی معاصر معتقد است که پارک باید در جایی باشد که زندگی در آن موج می­زند، جایی که در آن فرهنگ و فعالیتهای بازرگانی و مسکونی است . تعدادی از بخشهای شهری دارای چنین نقاط کانونی ارزشمندی از زندگی هستند که برای ایجاد پارکهای محلی یا میادین عمومی، مناسب به نظر می رسند بر این اساس مکان­یابی فضای سبز باید از اصولی چون» مرکزیت ، سلسله مراتب و دسترسی« تبعیت کند(کیانی و همکاران،1385: 76).

            3-2- مدل های پژوهش

مدل­های مختلفی برای همپوشانی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی ارائه شده است. برخی ازاین مدل­ها عبارتند از: 1- مدل منطق بولین 2- مدل منطق فازی 3- عملیات قرار دادن لایه­ها بر روی همدیگر.

در این تحقیق برای مکان­یابی فضای سبز شهری از مدل همپوشانی شاخص­ها (IO) استفاده شده است. در این مدل علاوه بر وزن دهی به لایه­های اطلاعاتی، واحدهای موجود در هر لایه اطلاعاتی نیز بر اساس پتانسیل خود وزن خاصی خواهد داشت(آل شیخ و همکاران،1381: 33). برای ارزش­دهی به معیارها نیز شیوه­های مختلفی همچون وزن­های نشان دهWeight of evidence))، پردازش دلفی(Delphi process)، تخمین نسبت(Ratio estimation)، رگرسیون لجستیک(Logistic regression) و فرایند تحلیل سلسله مراتبی(AHP) وجود دارد. فرایند تحلیل سلسله مراتبی(Analytical Hierarchy process AHP) یکی از کارآمد­ترین تکنیک­های تصمیم­گیری است که اولین بار توسط توماس ال ساعتی در سال1980 مطرح شد(زبردست،1380: 14). فرایند تحلیل سلسله مراتبی در هنگامی که عمل تصمیم­گیری با چند گزینه رقیب و معیار تصمیم­گیری روبروست می­تواند استفاده گردد. معیارهای مطرح شده می­تواند کمی و کیفی باشند. اساس این روش تصمیم گیری بر مقایسات زوجی نهفته است. تصمیم گیری  با فراهم آوردن درخت سلسله مراتبی تصمیم آغاز می­کند. درخت سلسله مراتب تصمیم، عوامل مورد مقایسه و گزینه­های رقیب مورد ارزیابی در تصمیم را نشان می­دهد. سپس یک سری مقایسات زوجی انجام می­گیرد. این مقایسات وزن هر یک از فاکتورها را در راستای گزینه­های رقیب مورد ارزیابی در تصمیم نشان می­دهد. در نهایت منطق فرایند تحلیل سلسله مراتبی به گونه­ای ماتریس­های حاصل از مقایسات زوجی را با یکدیگر تلفیق می­سازد که تصمیم بهینه حاصل آید (قدسی پور،1387: 230).

فرایند تحلیل سلسله مراتبی چهار مرحله دارد که عبارتند از:

1 - ایجاد یک ساختار سلسله مراتبی از موضوع مورد بررسی شامل هدف، معیارها و گزینه­ها (Hwang,2004: 46).

2- تعیین ضریب اهمیت معیارها:  به منظور انجام مقایسه زوجی، از روش مقایسه 9 کمیتی Saaty  استفاده می­شود که به شرح ذیل است:

جدول1: اهمیت نسبت ها در روش مقایسه زوجی

ماخذ: 2006:133-137،Bowen

3- تعیین ضریب اهمیت گزینه­ها: بعد از تعیین ضرایب اهمیت معیارها،  برتری هر یک از گزینه­ها در ارتباط با هر یک از معیارها مورد قضاوت قرار گرفته است. مبنای این قضاوت نیز همان مقیاس 9 کمیتی Saaty  است.

4- تعیین امتیاز نهایی گزینه­ها: از تلفیق ضرایب اهمیت هر معیار یا زیرمعیار و هر گزینه به ازای هر معیار یا زیرمعیار، امتیاز نهایی هر یک از گزینه­ها تعیین شده است.

5- بررسی سازگاری در قضاوت ها : چون تعیین کمیت­ها برای معیارها، زیرمعیارها و گزینه­ها در ماتریس­های مقایسه­ای بر اساس قضاوت شخصی یا گروهی کارشناسی است، لازم است میزان سازگاری یا ناسازگاری در قضاوتهای انجام شده مورد آزمون قرار گیرد. چنانچه این ضریب، کوچکتر یا مساوی 0.1 باشد، سازگاری در قضاوت­ها مورد قبول است وگرنه باید در قضاوت­ها تجدید نظر شود (Masoumi Ashkevari,2006:133-137 ). کاربرد فضایی فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در قالب سیستم اطلاعات جغرافیایی توسط Oswald Marinoni در سال2007میلادی، در نوارابزار الحاقی به نرم افزار Arc GIS به کار گرفته شد.

تحلیل یافته‌ها

3-1-  بررسی وضع موجود فضای سبز شهر نجف آباد  و مقایسه آن با استانداردها

استاندارد بیانگر وضعیتی است که در نظریه­ها و سلیقه­های گوناگون دخالت دارد. استاندارد فضاهای باز و سبز، دارای بعد اجتماعی، رفاهی و تکنیکی است که با توجه به مکان و موقعیت اقلیمی و فرهنگ خاص ساکنان محل مورد نظر، و همچنین نیازها و ارزش­های آنان فراهم می­شود و ابعاد خاص خود را می­طلبد (لقایی،1372: 35). بر اساس مطالعات و بررسی­های وزارت مسکن و شهرسازی، سرانه متعارف و قابل قبول فضاهای سبز شهری در شهرهای ایران بین7 تا 12متر مربع است که در مقایسه با شاخص­های تعیین شده از سوی بخش محیط زیست سازمان ملل متحد (20تا 25متر مربع برای هر نفر)رقم کمتری است(سعیدنیا،1382: 83 ). وزارت مسکن و شهرسازی حد نصاب فضای سبز را 7 تا 12 متر مربع، ولی شهرداری تهران20 تا 25 متر مربع، بهرام سلطانی 30 تا 40 متر مربع و مخدوم نیز  بین 15 تا 50 متر مربع پیشنهاد می­دهند. سرانه فضای سبز در کشورهای مختلف متفاوت است. کشور انگلستان استاندارد فضای سبز برای هر نفر را 10 متر مربع، کشور فرانسه 18 متر مربع و آمریکا 50 متر مربع پیشنهاد نموده اند (محمدی و صبوری، 1385 :25).

جدول 2- سطوح پیشنهادی سرانه فضای سبز توسط سازمان ها و ارگان های داخلی

ماخذ: محمدی و صبوری،1385 :25.

جدول 3- جمعیت و مساحت فضای سبز نواحی مختلف شهر نجف‌آباد

ماخذ: وزارت مسکن و شهرسازی، سطح تفضیلی شهر نجف‌آباد:1386

بررسی وضع موجود فضای سبز شهر نجف آباد نشان می­دهد که 1.16 درصد محدوده مطالعاتی شهر به فضای سبز اختصاص یافته است. بنابراین، 126 قطعه با مساحت 107.5هکتار، سرانه 4.76 متر مربع به ازای هر نفر را به دست می­دهد ( مهندسین مشاور نقش جهان پارس،1390: 22). بر همین اساس و با توجه به استانداردهای فضای سبز که در منابع مختلف ذکر شده است، شهر نجف آباد از لحاظ سرانه فضای سبز در مقایسه با جمعیت فعلی خود، در مضیقه بوده و بنابراین لزوم برنامه­ریزی صحیح جهت بالابردن این سرانه ضروری است.

در شکل شماره2، پراکندگی و شعاع دسترسی فضاهای سبز شهر نجف آباد مشخص شده است:

شکل 2:  پراکندگی و شعاع دسترسی پارک های شهری شهر نجف آباد.

در این نقشه جهت بررسی حوزه نفوذ پارک­های شهری نجف آباد، از دستورFind service area  در مدل تحلیل شبکه استفاده شده است. با توجه به شعاع عملکردی1500متر هر یک از پارک­ها، قسمت اعظم مرکز، جنوب و غرب شهر خارج ازمحدوده استاندارد تحت پوشش فضاهی سبز شهری می­باشد که این امر نشان دهنده ضعف خدمات رسانی و توزیع نامناسب این کاربری است. بر همین اساس لزوم مکان­یابی صحیح پارک­های جدید برای شهر نجف آباد احساس می شود.

3-2-مکان یابی فضاهای سبز شهر نجف آباد

3-2-1- شناسایی داده­ها و معیارهای مؤثر در مکانیابی فضاهای سبز جدید

    هدف از مکان­یابی فضای سبز در نظر گرفتن مکان­هایی است که از یک طرف کارایی و دسترسی مناسب تری داشته باشد و از طرف دیگر هزینه­های پرداختی را کاهش دهند بنابراین برای تعیین مکان و موقعیت بهینه، معیارهای مورد نظر  باید به گونه­ای انتخاب شوند تا بالاترین میزان کارایی را داشته باشند.

3-2-2- ورود عوامل تأثیرگذار به سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS )

  این مرحله فرایندی است که شامل اخذ داده، تغییرات فرمت، زمین مرجع نمودن، تنظیم کردن و مستند سازی داده هاست. داده­هایی که وارد سیستم شده­اند عبارت است از: نقشه رقومی کاربری اراضی وضع موجود، نقشه رقومی از لایه های فضاهای سبز موجود، فاصله از خیابان­های اصلی، فاصله از کاربری­های ناسازگار، دسترسی به کاربری­های سازگار، تراکم محلات و نزدیکی به مراکز ناحیه .

3-2-3- آماده سازی لایه هاو ارزش گذاری لایه‌های اطلاعاتی:

پس از مشخص شدن معیارهای موثر در مکان­یابی فضاهای سبز، باید لایه اطلاعاتی هر یک از معیارها از روی نقشه پایه شهری استخراج و آماده شوند. در این تحقیق از نقشه­های 1:2000 شهری نجف آباد برای استخراج معیارها استفاده شده است.

   در این قسمت جهت مدل سازی ایجاد فضاهای سبز شهری باید برای هر یک از لایه­های اطلاعاتی نقشه فاصله­ای تهیه گردد. سپس هر یک از نقشه ها به 5 کلاس طبقه بندی شده و با توجه به اهمیت هر یک از کلاس­ها ارزشی بین 1( بدترین ارزش) تا 5 ( بهترین ارزش) به آنها داده شد. برای لایه­های فاصله از شبکه ارتباطی اصلی، فاصله از کاربری­های سازگار و مراکز نواحی، با افزایش فاصله امتیاز کمتر و با کاهش فاصله امتیاز بیشتری تعلق گرفته است.

مراکز سازگار با فضاهای سبز شهری، مراکزی هستند که قرارگیری فضای سبز در کنار آنها برای استفاده کنندگان از فضاهای سبز مشکلی را ایجاد نخواهد کرد.  مانند مراکز آموزشی، فرهنگی، ورزشی و مانند آنها. نحوه امتیازدهی به این معیار بدین صورت است که کمترین فاصله(100-0 متر) بیشترین امتیاز را گرفته وبا افزایش فاصله از میزان امتیاز کاسته می­شود به نحوی که بیشترین فاصله کمترین امتیاز را گرفته است.

برای لایه­های فضاای سبز شهری موجود و کاربری‌های ناسازگار، عکس این مورد صادق است.یعنی با افزایش فاصله امتیاز بیشتر و با کاهش فاصله امتیاز کمتری تعلق گرفته است.

شکل 3:  فاصله و ارزش گذاری بر حسب فاصله از مراکز نواحی

شکل 4:  فاصله و ارزش گذاری بر حسب فاصله  از مراکز سازگار

شکل 6:  فاصله و ارزش گذاری بر حسب فاصله از فضاهای سبز

شکل 5: فاصله و ارزش گذاری بر حسب فاصله از معابر اصلی

کاربری­های ناسازگار با فضاهای سبز شهری شامل کاربری­هایی مانند:  صنعتی، بهداشتی-درمانی و اداری ونظامی می­باشد که قرارگرفتن فضاهای سبز شهری در نزدیکی آنها برای استفاده کنندگان ازفضاهای سبز، ایجاد مشکل ومزاحمتی ننماید و توصیه می­شود که هنگام مکانیابی فضاهای سبز شهری حداقل حریم فاصله ازآنها رعایت شود.

شکل8:  فاصله و ارزش گذاری بر حسب فاصله از مراکز ناسازگار

شکل 7: فاصله و  ارزش گذاری بر حسب فاصله از مراکز مسکونی

برای لایه کاربری اراضی، بر اساس ارزش اقتصادی و میزان تناسب اراضی برای ایجاد پارک­های جدید، امتیازات در نظر گرفته شده است. به عنوان مثال به کاربری بایر بر اساس ارزش اقتصادی کمتر امتیاز بیشتر و به کاربری تجاری بر اساس ارزش اقتصادی بیشتر امتیاز کمتری داده شده است.

شکل10: ارزش گذاری کاربری اراضی

3-2-4- ارزش­گذاری لایه های اطلاعاتی

هدف از وزن­دهی معیار(هدف عینی یا صفت) آن است که بتوان اهمیت هر معیار را نسبت به معیارهای دیگر بیان کرد. در ادبیات تصمیم چند معیاری، روش­های چندی در وزن دهی معیار بر پایه قضاوت­های تصمیم گیرندگان ارائه شده است که می­توان به روش­های رتبه­بندی، درجه­بندی، مقایسه دو به دو و تحلیل موازنه­ای- جایگشتی اشاره کرد (ماچفسکی،1385: 597).

در این تحقیق جهت وزن­دهی به معیارها از روش تحلیل سلسله مراتبی استفاده شده است. اساس این روش بر انجام مقایسات زوجی و تعیین میزان ارجحیت عناصر بر یکدیگر نسبت به معیارهای مورد نظر است و برای حل مسائل ارزش­یابی چند معیاره و تعیین اولویت چند گزینه­ها با توجه به معیارهای مورد نظر به کار می­رود(معین مقدس و همکاران،1384: 56). کاربرد فضایی این مدل درقالب سیستم اطلاعات جغرافیایی توسط اسوالد مارینونی در نوار ابزار الحاقی به نرم افزار GIS به کار گرفته شد (Oswald Marinoni,277: 3).

جدول4،  مقایسه زوجی و وزن هر یک از لایه­های اطلاعاتی را که با استفاده از نوار ابزار AHP، الحاقی به نرم افزار GIS به دست آمده است را نشان می­دهد:

جدول 4: ماتریسمقایسهزوجیجهت مکان یابیفضاهایسبز

ماخذ: اقتباس از پورقیومی،1389 و محاسبات نگارندگان

3-2-5- ترکیب لایه های اطلاعاتی

یکی از مهمترین مراحل مکان­یابی پس از تعیین معیارهاو  وزندهی این است که لایه­های اطلاعاتی با استفاده از یک روش مناسب با هم تلفیق شوند. این عمل را می­توان به صورت عمل فضایی که چندین لایه جغرافیایی را ترکیب  و سپس اطلاعات جدید تولید کند، تعریف کرد. 

در اینجا با استفاده از شاخص(IO) لایه­ها با هم ترکیب شده و در نهایت منطقه را از لحاظ قابلیت برای ایجاد فضا­های سبز ارزش گذاری نهایی کرده تا زمین­های شهری برای ایجاد پارک­ها مشخص شود. .

شکل 10:  ارزش گذاری نهائی زمین های شهری برای ایجاد فضای سبز جدید

3-2-6- تطبیق نتایج الگوی مکانیابی با واقعیات زمین

نهایتا مکان­هایی که توسط نرم افزارGIS  مناسب تشخیص داده شد، مورد بررسی میدانی قرار گرفتند و چند محل برای احداث فضاهای سبز جدید مشخص شد.

شکل 11:  مکان­های پیشنهادی برای ایجاد پارک­های شهری جدید